Bêgûman, heta li ser etîmolojiya Kurdî lêkolîneke baþ neyê kirin, wê gelek tiþtên Kurdî di tariyê de bimînin.
Bêgûman, heta li ser etîmolojiya Kurdî lêkolîneke
baþ neyê kirin, wê gelek tiþtên Kurdî di tariyê de bimînin. Zimanê Kurdî ewqasî
zelale ku dema xebetek amatorî jî li ser bê kirin, gelek tiþtên pir balkêþ
derdikevin holê. Di vir de kok û qurmên peyvan gelekî girîng in. Di dîroka
zimanê Kurdî de hinek peyv û navên Kurdî ji qurmên wan hatine qutkirin û niha
wateyek etîmolojîk nadin. Di peyv û wateyê de kombînasyon bi xêra qurma peyvan
çêdibe. Ger peyv ji qurma xwe bê qutkirin peyv an melez dibin anjî bi demê re
tên biþavtin. Ev dibin ku peyvên bîra baweriyên olî û siyasî bin jî. Ger di van
peyvan de hilweþandin bê çêkirin, bîra dîrokî xirab dibe û tiþtên civakê tên
cem hev ji hev dikeve. Bêgûman ev tiþt gelek caran hatiye serê Kurdan. Mînak
welatên Kurdan û baweriyên wan teqez di nav yek peyvê de bi cih bûne û wateyek
hevbeþ didin.
Di mêzekirina destpêkê de peyva Ahûra Mazda
ristek teolojîk dileyze, lê dema bi baldarî li ser bê sekinandin tê dîtin ku
naveroka xwe ji welatên Hûrî digire. A-Hûr-
A bi du pêvekên A û A aîdiyeta
peyva Hûr çêdikin. Xwedayê welatê mezin di ser vê çavdêriyê re diçe heta
Gûtiyan jî. Gûtî û Gûdea hem wateyek xwedayî hem jî wateyek civakî dide. Ev
sîlsîleya peyvan li gorî nêrîna me di pêvajoya Medan de jî derbasdare. Heredot
peyvên Medî ji telafûsa Persan digire. Di zimanê Kurdî de tîpa “Z” di Farisî de dibe “D”. Di vê wateyê de ti pêwendiya Maden
û Medya bi hev re nîn e. Ger di ser Persan re ev peyv hatibe girtin û wateyek
wisa girtibe dibe, lê di etîmolojiya zimanê Kurdî de ne wisa ye. Xwedayê
Serdeþt Ahûra Mazda weke maziyek kevneþopoya welat û xweda derbasî têgihîþtina
Medî jî dibe. Li gorî vê çarçovê Medya û Med bi îhtîmalek mezin Mez ango Mazya
ye. Ji ber ku HÛR, AHÛRA MAZDA, MAZYA, Mazdek,
Mazdeîzm, Hûrrem û Hûremîzm ji Hûriyan heta Medan zîncîrek etîmolojîk ava
dike.
Ev sîlsîle di gelek heremên erdnîgarî jî
derdikevin pêþiya me. Mînak li milê kermanþah heremek bi navê Gabar heye. Heman
sîlsîle derbasî milê Zabarya dibe û diçe heta Gabar Botanê, lê ev sîlsîle li milê Behdînan ji ber telafûsa
zimanê Erebî diþikê û ev girêdana etîmolojîk qut dibe. Li gorî me hinekî jî
raman û hiþ jî qut dibe. Ji ber ku di zimanê Erebî de peyva G nîne Gabara
Behdînan dibe Zabar ango Zebarî. Cabar ango Cebarî jî ji heman peyvê tê. Ev
guhertinên di ziman de tên çêkirin bi demê re hilweþandinên çandî dikin û rê li
pêþiya biþavtinê vedikin. Mînak di roja me ya îro de di navbara Avesta, Heste û
Hêst de girêdan çêkirin gelekî zor e, lê Awesta tê wateya gotinên ji agir. Heste
di zimanê Botanê de amûra agir e. Hêstên mirovan û agir ango evîn û jana ji
evînê tê di zimanê Kurdî de têgehek wêjeyî ye. Mixabin ji bona girêdanek wisa
di raman û dîmaxa mirovên me de çêbibe gelek kare pêwist e. Di roja me ya îro
de bi qasî dûringên di nav peyvan de hatiye çêkirin, di navbara baweriyên
Kurdan de jî hatiye çêkirin. Mînak: Rexmî ku di navbera Yarsan, Ehlê Heq û
Ezdatiyê de cewaziyên mezin nînin jî, guhertinên wisa wan ji hev dûrdixin.
Jixwe armanca van guherînan jî hinekî ev e.
Mînak di van salên dawiyê de herêma Lor û xelkên
Lorî weke Faris didin naskirin. Lê dema mirov li fonetîka peyvên Kurdî yên
xwemalî mêze dike, hewceyî ti nîqaþê namîne. Gor- Sor- Lor; ango Goran- Soran û
Loran ji heman fonetîkê tên. Lorandin ango lorîn bi awayekî xwerû Kurdî ye. Ji
bona vê sedsalê zelalkirina hinek peyvan
pêwist e. Weke mînak; Babek, Mazdek û Hûrem jî mîna peyvên jor heman tiþt
hatiye serê wan. Li gorî nêrîna min ev hemû parçeyên yek gewdeyê ne û simbilê
wan di çanda kurdî ya niha de hînjî zindî ye. Peyva Hûrrem ger ji xwarinê jî
bê, xurînî û xwarin bê ku guhertinên mezin têde çêbibin hîn jî Kurdî ne. Ger ji
Hûriyan tê dîsa heman tiþt derbasdar e. Ev pênase bes e û em derbasî wêjeya wê
demê bibin.
Du navên
helbestê ku mîna stûna helbesta Erebî tê naskirin mirov gelekî didin
fikirandin. Kasîde û Xazel hemû berga helbesta Rojhilata Navîn bandor kiriye.
Koka peyva Qasîde ji qiseyê tê. Jixwe wateya wî jî qiseyên ji bona kesên navdar
ango siltanan e. Ev peyv gelo ji Erebî derbasî Kurdî bûye ango resen Kurdî
ye ez nizanim, lê di Zaravaya Dimilkî û
Soranî de jî qiseye, qisekirin û qisekerdîþ e. Ji bona vê peyvê lêkolîn pêwist
e. Lê ji bona peyva Xazel ti gûmanên min nîn ku ev peyv ne Kurdî ye. Tîpa “G”
di zimanê Erebî de nîn e û “X” di wateya fonetîka “G” de hatiye bikaranîn. Yanî
Xazel, Gazel e. Di Kurdî de gazin her çiqasî zivîribe wateya gotina neyînî jî
di kokê de tê wateya gotinan. Ev peyv diçe heta Gatayên Avasteyê. Gata, gotin
in. Gata bi reformkirina gotinên Tewratê ku dibêje, “berî her tiþtî gotin hebû”
mexsed û miradê me temam dike. “Gotinên ji bona yarê” di edebîyata Erebî de nêr
dibe û tê wateya gotin ji bona jinê.
Yar di çanda Serdeþtî de tê wateya dost ango kesên
bi Serdeþt bawer. Yarsan koma dostan e. Jixwe di vê baweriyê de wêje, bawerî û
stran têkel e. Yekem taybetmendiyê vê baweriyê ev e. Ya duduyan jî çavkaniya senteza
wêjeya Erebî ev bi giranî ev ray e. Mecûsiyên ku qala wan di nav ola îslamiyetê
de tê kirin bi giranî ji vê rayê tên. Raya tûnd tê jêkirin, raya din jî bi
giranî deforme dibe. Lê ev raya ku bi demê re tê deforme kirin, di wêjeya Erebî
de sentezekê ava dike. Gazel, dubeyt, Rûbayî (çarîn) her çiqasî berê jî hebin,
bi giranî di wêjeya Erebî de têne sentezkirin. Dubeyt û çarîn weke çavkanî ji
Avesta û ola Serdeþtî (zerdeþt)tên. Ji ber vê sedemê serzemîna Kermanþah û Lor
hem wêjeya Farisî hem jî wêjeya Erebî pir zêde bandor kiriye û heta bûye çavkanî.
Dibistana wêjeya Kurdî ya yekem risteke bi vî rengî dileyze. Behlûlê Medî
risteke mezin di vê dibistanê de dileyze. Mirov dikare bêje ku hosteyê helbesta
dumalik (dubeyt) ev kes e. Helbestên wî di heman demê de çavkaniya gulbangên
Yarsanan e jî.
Ew
watey yaran, ew watey yaran
Ême dêwanyîn ew watey yaran
Henî megêlin yek yek þaran
Ta zinde kerim Ayîn Êran
Dubeytên Behlûlê Medî pir bi hêsanî
dikarin bibin çarîn. Ger bi tevna çarîn bêne nivîsandin, ji bilî rêza sisiyan a
serbest mirov nizane ku dumalik in. Jixwe çarîn û rubaî di vir de ji hev cuda
dibin. Di çarînan de ne gengaz e ku sê rêzik bi qafiye yek jî bê qafiye be. Ger
wisa bê nivîsandin jixwe dibe rubayî. Serkeftina wêjeya Erebî ewqas e. Mînak:
Ew watey yaran, ew watey yaran
We qanûn þert ew watey yaran
Çendê mewla bim girdiman þaran
Yaranim kerden we qeway maran
Ev jî dumalik e, lê min weke çarîn
nivîsand. Ev ne rubaî ye, lê mirov dikare bêje çarîn. Ji bona çarînê
misogeriyeke rêza sisê ya serbest nîn e. Diyar dibe ku koka helbesta Rûbaî ji
dumalikan tê. Dumalik dibe Çarîn, Çarîn jî veguheziye Rubayiyan. Piþtî Behlûl
bi rêzê weke: Baba Hetemê Loristanî, Babe Lorey Loristanî, Babe Necûmê
Loristanî bi giranî Husn ul Îrtîba kirine. Yanî helbestên Behlûl dewlemend
kirine. Cewaziyeke wan a mezin ji Behlûl nîn e. Ev helbesta Baba Hatemê
Loristanî vê rastiyê pir eþkere dike;
Remz dêwane, remz dêwane
Hateme nanê remz dêwane
Danay amenan we bêbahane
Ez wêlim çenî ê rew û rane
Piþtî vê þaxa bingehîn þaxa Baba
Tahirê Ûryan heye. Li ser Baba jî gelek gotegotên spekulatîf hene. Hem ji aliyê
Ereban ve hem jî ji aliyê Tirkan ve tiþtên bê binî û bê bingeh hatine gotin.
Mûcîzeya Baba bi bûna Erebî ango dînê Îslamê ve girêdidin. Mînaka Uryan yek ji
vê ye. Lê divê em di nasnameya Baba de xwe mîna wan gotinên bê binî biçûk
nekin. Kurd e ango ne Kurd e divê nebe mijara nîqaþê jî. Em dizanin ku
Helbestên wî ji bilî Yarsanan ti alî nadin jiyankirin. Baba Tahirê Uryan di
helbestên xwe de hemû wêjeya berî xwe vedihewîne. Hem Çarîn hem jî Rubaî ji
Baba û vir ve pêþ dikeve. Dumalikên Behlûl veduguhezîne Çarîn ango Rubayiyan.
Dibe ku yên destpêkê Avestayê di pêngava Îslamê de reforme dike jî ew be.
Helbestên wî reformekirina Avestayê ne. Rista Baba di vir de veþartiye. Ew
van herdu malikên Behlûl dike jiyanî.
Çendê mewla bim girdiman þaran
Yaranim kerden we qeway maran
Di
cewherê xwe de baweriya Yarsanî ango Ehlê Heq ev bi xwe ye. Ger Behlûl bertek
be, Baba rêxistin e. Yarsantî li ser demarê Zerdeþtî ji Þîatiyê gelekî
radîkaltir e. Mirov bi hêsanî dikare jê re bêje mezhebeke Zerdeþtî ye.
Hevsengiyeke di navbera Þîa, Îslam û Zerdeþtiyê de çêkikiriye. Li gor vê
rastiyê jî Baba reformgereke gelekî mezin e. Xemgîniya Baba ji ber þertên heyî
ye. Ew van encaman dike helbest. Helbestên wan nixumandî ne. Helbest bi awayekî
dibe peywendiya navbera Yaran. Jixwe Yarsantî ev bi xwe ye. Ger dema mirov li
etîmolojiya van baweriyan mêze bike,
mirov wê vê rastiyê pir baþ bibîne. Yarsan û Kakayî di wateya dost û bira de
hatiye bikaranîn. Ji ber vê rastiyê jî peyv hemû bi kodin. Wêjeya raya yekem
nîv wêjeyî nîv bawerî ye. Mirov dikare her sê komikên Kurd ên baweriyê di vê
rayê de kom bike. Êzdî, Yarsan û Elewî parçeyên vê dibistanê ne.
Baba Tahir me gotibû ku yekem nivîskarê Rûbayiyan
e. Qasîde û Gazel çavkaniya xwe ji çarînên Baba digirin. Ji Baba kevintir
þêwazekî bi vî rengî nehatiye dîtin.
Ez ew sotîdilê bê pî û ser im
Ku dilê sotî bi eþqa dîlber im
Dilê min daxdayî ye ji lalerûyan
Di demarên xwe de xwedî niþter im.
Jiyan Bihar
Kürdistan
Stratejik Araþtýrmalar Merkezi
www.lekolin.com
- www.lekolin.org - www.lekolin.net – www.lekolin.info -www.navendalekolin.com
-http://kursam.org/index.html- http://kursam.net/index.html